مسجد جمکران (قسمت پنجم)

آیینه اسرار(بخش2)

حسین کریمى قمى

انتشارات مسجد مقدس جمکران

بیان حاجى نورى در توجیه حدیث  بنای مسجد جمکران

مرحوم نورى مى‏فرماید: "مؤلف گوید: در نسخه فارسى تاریخ قم و در نسخه عربى آن، که عالم جلیل آقا محمد على کرمانشاهى، مختصر این قصه را از آن نقل کرده در حواشى رجال میر مصطفى در باب حسن، تاریخ قصه را در ثلث و تسعین یعنى نود و سه بعد از دویست[17] [17] نقل کرده است، و ظاهرا بر ناسخ مشتبه شده، و اصل سبعین بوده که به معنى هفتاد است، زیرا که وفات شیخ صدوق پیش از نود است".

نگارنده گوید: بر این حدیث اشکالاتى وارد شده که مهمترین آنها از این قرار است:

1 - در تاریخ قم این خبر یافت نمى‏شود.

پاسخ این ایراد واضح است، زیرا چنانچه گفته شد، اصل عربى تاریخ و پانزده باب از ترجمه آن به کلّى مفقود شده است. بنابراین، این مطلب را به طور کلّى نفى نمودن، صحیح نیست. در نهایت آنچه مى‏توان گفت این است که این خبر، در آن قسمت از کتاب که موجود است، مشهود نمى‏باشد.

2 - اساسا صدوق کتابى به نام مونس‏الحزین نداشته است، بنابراین، این خبر واهى و از مجعولات دروغ پردازان است.

جواب این اشکال بعدا مذکور مى‏گردد.

3 - تاریخ وقوع حکایت حسن‏بن مثله جمکرانى مطابق با سال ( 393) قمرى است، در حالى که راوى خبر (شیخ صدوق) در سال ( 381) وفات یافته است. بر این اساس شیخ صدوق بعد از دوازده سال از مرگش ناقل خبر و راوى اثر گردیده است.

حاجى نورى از این اشکال این طور پاسخ مى‏دهد که: در نسخه عربى، سبعین (هفتاد) به تسعین (نود) تحریف گردیده است (و این گونه تحریفات در کتابها بسیار است).

حل عقده و پاسخ اساسى

نگارنده گوید: در کتاب مناقب ابن شهر آشوب مازندرانى که مورد نقل و تأیید علامه مجلسى در بحار الانوار، و "محمدبن ابى طالب حسینى" در کتاب "تسلیة المجالس" قرار گرفته است، کتاب "مونس‏الحزین" از مؤلفات محدث خبیر، محمد فتّال نیشابورى است که در قرن ششم مى‏زیسته است[18] [18] و نسبت آن به شیخ صدوق اشتباه است.

و أما وجه نقل آن از کتاب تاریخ قم: چنین به نظر مى‏رسد که جریان مسجد جمکران از کتاب مونس‏الحزین فتّال در حاشیه بعضى نسخ تاریخ قم مرقوم بوده است و به مرور زمان به اشتباه در متن کتاب داخل و به ناچار به محمدبن بابویه تبدیل گردیده است؛ و ممکن است مؤلف کتاب مونس‏الحزین آن را از مرحوم صدوق نقل کرده باشد، بنابراین در لفظ محمدبن بابویه تحریفى واقع نشده است. [19][19]

بر این اساس، اکثر ایرادها خود به خود منتفى مى‏گردد و حدیث مسجد جمکران، مانند سایر اخبار مرسله محتمل الصدق، مصداق بارز قاعده تسامح در ادلّه سنن بوده و انجام اعمال آن به قصد رجاء بلا اشکال [20][20] است.

لذا به طورى که شنیده‏ایم و خود نیز مشاهده کرده‏ایم، این مسجد مورد توجه بزرگان و فقها و متشرعین صالح بوده است که براى نمونه نام بعضى از آنان را مى‏آوریم.

[17][17] در نسخه چاپى انتشارات اسلامیّه و نسخه‏اى که مرحوم نهاوندى در کتاب "العبقرى الحسان" از آن استفاده کرده است، تاریخ قصه  293است، در این نسخه براى پیشگیرى از تحریف لفظ "دویست" به حروف نوشته شده است. ولى در کتاب‏هاى دیگرِ مؤلف سال  393مذکور است و این تاریخ با سال فوت صدوق سازگار نیست و محتاج به توجیه است و امّا تاریخ  293مربوط مى‏شود به قبل از تولد صدوق و اخبار ایشان از زمان گذشته ایرادى ندارد.

[18][18] مناقب ابن شهر آشوب، ج  4 ص  .8بحار الانوار، ج  43 ص  327و تسلیة المجالس، ج  2ص  .13

[19][19] زیرا در این تقدیر: مرحوم فتّال در کتاب مونس‏الحزین با سندى که در اختیار داشته است، آن را از محمّد بن على‏بن بابویه (صدوق) روایت کرده است و این بهترین توجیه در این مقام است. ولى این توجیه با تاریخ  293سازگار است و بنابر تاریخ  393باید آنرا به  373برگردانیم.

[20][20] دستیابى به اینکه کتاب مونس‏الحزین از تألیفات فتال نشابورى است، با اینکه بزرگان فن چون صاحب الذریعه به آن برخورد نکرده‏اند، از برکات مسجد جمکران است که در اثر توسل به حضرت صاحب الامرعلیه‏السلام نصیبم شد.

در زمان تصحیح این اوراق، به پاورقى ص  469 ج  2فوائد رضویه برخورد کردم، در آنجا محدث قمى به این امر تنبّه داده است.